Pūrongo: Ngā tirohanga kaiwhakamahi whakaurunga matihiko — Māori

Ko tā mātau mahi he āwhina ki te waihanga i te ao anamata, kaua ki te takahuri i ngā rā o mua ...

Me paihere te whakaurunga matihiko ki ngā tikanga Māori. Mēnā kei te kōrero tātau mō te Māori, me whai wāhi mai te Māori ki ngā taumata katoa o te whakaurunga matihiko. Me whai wāhi ki te tukanga hoahoa hei kaiwhakamahi, me uru hei kaihoahoa, me uru hei kaiwhakatau tikanga ki te tēpu whai mana. Koirā ngā mea e hiahiatia ana mēnā me tino te kāwanatanga i te tautoko i te ao Māori me te kite i te Māori e uru matihiko mai ana. Kia kaua e iti iho i tērā. Kia kaua.

He whakaaro māmā noa iho, engari ko te ārahitanga kaha mō te whakaurunga matihiko puta noa i te kāwanatanga te mea ka tino whaitake. Me mārama noa iho rātau. Kia ū ai ngā rerekētanga ki te pūnaha, me ārahi kē mai i runga ki raro.

Kua pātai mai ētahi ki ahau: he aha te tūranga o te Kaiārahi Matihiko Matua a te Kāwanatanga mō te whakatika i te aukatinga matihiko? Engari, māu e kōrero mai, he aha te whakautu ki tērā?

Me mōhio tatau he aha ‘ngā raru aukatinga’, ā, ka waihanga āhuatanga hei tautuhi kei a wai (ā-tari nei) te kawenga ki te whakarite i tērā. Tērā pea kei a Hīkina Whakatutuki mēnā ko te hanganga torotoro waea. Tērā rānei, mēnā ko ngā pūkenga matihiko e rapua ana, te āhua nei he nui te inaki i waenga i ngā tari. Ko te raruraru, kāore i whakaritea he mahere, ā, he iti noa te [tō tātau] kaha ki te whakatika i ngā raruraru.

He maha ō tātau whānau e noho ana i rō kerewēne, tēneti, i rō hēte miraka kau, i rō kāinga pūwhāwhā kotahi anake te rūma pai te noho ko te rūma o muri. He kaupapa matua te ipurangi, ka whaiutu mō ēnei whānau? Nā, ka taea tonu pea e koe tēnei te whakautu.

I tino kaha te puta o te kupu rerekētanga i te wā o te KOWHEORI. Me whakarite tēnei mō tō tātau iwi. Kei te pēhia tō tātau iwi i ngā wā katoa.

Mēnā me pai ake te āhei atu o ngā whānau ki ngā ratonga kāwanatanga, ko ērā kei tō tātau rohe. Kei te wāhanga hē rātau o ngā tatauranga mō te hauora, hauora hinengaro, mātauranga, ... ngā mea katoa.

Ko te taurite o te whakaritenga o te Karauna ki te whakahaere me te tino rangatiratanga o te Māori te mea uaua ki te whakatutuki. Kāore e taea tēnei te waiho, tae noa ki te whakaurunga matihiko. He hononga tēnei. Me tūpato, me āta whakaaroaro he aha te tikanga ake o tēnei. I tēnei wā tonu, ki ahau he iti iho i te 5 ōrau ngā kaiārahi matua kei roto i ngā ratonga kāwanatanga ka tino mōhio me pēhea te mahi tōtika me te Māori. He tino nui ngā mahi hei mahi.

He mea nui kia ahau kia mōhio ki te horopaki o te whakaurunga matihiko mō ō tātau hapori Māori. Ehara i te mea taka noa mai. Kei reira ngā mōhio. He mea nui kia mōhio ngā tari Karauna pērā i Te Tari Taiwhenua ki tēnei, ā, kia whai i ngā mahi e tika ana kia tūturu ai te hono me te tangata whenua.

Ko te mea nui kia tino kounga ngā whakawhitiwhiti kōrero [i waenga i ngā kaiārahi me te kāwanatanga]. He uaua tēnei. Me whai tāngata te kāwanatanga e mātau ana ki te whakawhitiwhiti tahi i raro i ngā tikanga, ā, kia angitū hoki. Ko te karanga nui kia hīkina e ngā tāngata a te kāwanatanga tō rātau mōhio, āheinga me te kaha ki te mahi i tērā mahi.

I roto i te noho rāhui, i tino parea ngā tikanga a ngā iwi ki te taha e te kāwanatanga, ahakoa i tuhi atu ngā kaiārahi o ō tātau iwi ki te kāwanatanga. Engari kāore i whakaaroarotia ā mātau tohutohu. Kāore he whakautu ki ā mātau mahi.

Ko ngā mahi mō te Tatauranga Nui o nā tata nei i whakahaeretia e te kāwanatanga tētahi atu tino tauira mō ngā pānga mai mēnā kāore e tika te whai whakaaro o ngā tari kāwanatanga ki te urunga matihiko i roto i ngā hapori Māori.

I whakatau a Tatauranga Aotearoa ki te penapena pūtea mā te whakamatihiko i te tukanga, ā, nā tēnei kāore rātau i tuku mahi ki te ohu 2,000 tāngata ki te whakahaere i te Tatauranga Nui mā ngā rangahau ā-pepa. Āe, he iti ake te utu ki te whakahaere. Engari he nui ngā tāngata i mahue ki waho, otirā te Māori me ētahi atu, kāore i whai i ngā pūkenga matihiko, te āhei atu, te mōhio rānei.

Nā tēnei, kāore i taea e te kāwanatanga te whakaemi ngā raraunga me te whakamahi i ētahi o ngā tatauranga hira me whai mātau mō te tuku whakatau, te hanga kaupapahere me te waihanga ratonga.

Ko te waka matihiko ko te whai utauta ka taea e te tuku i a tātau ki te ao mā tētahi āhuatanga kāore i taea e tētahi atu āhuatanga. Koinei te waka, ki tōku whakapono, me hoe e tātau me te ātete atu i ngā raruraru e pēhi nei i ngā hapori Māori.

Mā te matihiko ka taea e te Māori te whakaheke te kaikiri i roto i ngā pūnaha i waenga i a tātau. Ka taea e mātau te kōrero tika tonu ki ā mātau kiritaki – ko mātau anake me rātau. Kāore he mea i tua atu hei whakapōrearea. Ka taea te turaki ētahi atu tauārai noa i roto i te ao matihiko. He tikanga tino whakamana tēnei. Ki tōku whakapono, ka pēhi atu i te kaikiri.

Ahakoa te pai ki a koe, kāore rānei, kei te whakararu te hangarau i ngā rāngai katoa. Me te aha kei reira ngā painga me ngā kino o tēnei whakararu. Mō te whakararu i ngā tauira haumanu tuku iho, kei te hiahia tātau ki te kite i ngā whai wāhitanga e tukuna ana e taua hangarau.

E kite ana tātau kāore i te pai ki te maha o ngā tāngata te ara o te ao Pākehā ki te haumanu ki te nuinga o ngā tāngata kei te hiahia i tēnei – nō reira kua hangaia e mātau he ara kē mā tētahi whakaaro iwi taketake mō te haumaru i te taha o te auahatanga matihiko.

Ka whakapiki te tūhonohono whaiutu i te kaha o tō tātau iwi ki te mahi i runga ipurangi, otirā mēnā i ōrite te tūhononga, kāore i motumotu. He maha ngā hanganga kei ngā wāhi taiwhenua he tawhito – tino tawhito rawa.

Kua matihiko katoa ā tātau rangatahi. Mēnā i ahau te kōrero, ka tukuna e au ngā rangatahi te mana kia tipu, kia ako i roto i te ao matihiko. Ki ahau, koinā te ara hei tuku i ā tātau tamariki ki te waihanga i tētahi ao manaaki ahurea.

Kei te hiahia ngā taiohi kia tūhonohono te marae. Kei te hiahia rātau kia whai wāhi mai me te noho tuihono. Ehara i te mea kua whai tūhononga ō tātau marae katoa ki te ipurangi. I tētahi, whakamahia ai e mātau tētahi pūrere wifi kawe mai i te kāinga.

Ko te mea pai kia hono tō tātau iwi ki te ipurangi. Engari ko te mea kē pea ko te whai pātuitanga arumoni tika me Spark, me Vodafone rānei. Ko taku hiahia kia tūhonoa ngā whare katoa, me ngā pūrere, e torotoro i runga ipurangi.

Ko te hunga kāore i whai wāhi ki te ipurangi i te kāinga kāore he paku ā rātau nā te mea i kati katoa ngā ratonga tūmatanui.

Kāore i taea e ētahi atu tāngata te tiki kai, ngā ratonga āwhina rānei i te mea kāore i taea e rātau te kite he aha ngā tautoko e tukuna ana. I runga katoa i te ipurangi.

I te wā o te noho rāhui, i rongo mātau mō ngā tauira o ngā pūnaha kāwanatanga kāore i pai te mahi mō ngā hapori Māori. Mō te hunga i whirinaki ki ngā ratonga kāwanatanga pērā i te utu mahi tāpiri, i reira ngā uauatanga mō te toro ki ngā āwhina tuihono. I waea kē atu pea rātau ki te kāwanatanga, i ētahi āhuatanga i mate kē rātau ki te tatari i runga i te waea mō te hia rā. I te mōhio mātau he nui ngā pakihi i te raruraru i te wā o te noho rāhui.

E tukuna ana e tō mātau iwi ngā akoranga reo Māori. I mua i te KOWHEORI, he iti noa i te tīmatanga, engari i te wā o te KOWHEORI i tino nui haere, otirā i waenga i ngā whānau e noho ana i tāwāhi. Kei te nui te tonu te hunga e taetae mai ana i tēnei wā tonu.

Kua whakaritea kia karakia i ia rā i runga i te Zoom, engari e whakamahia anō ki te kōrero mō ngā mahi a te iwi me te tūhonohono tētahi ki tētahi. Ka kōrero hoki mātau mō ngā whakapapa.

I te wā o te noho rāhui, i puta i a mātau tētahi tuhinga mā tō mātau iwi e kōrero ana mō te hira o te mau ki te tino rangatiratanga i tētahi o tētahi raruraru pērā i tētahi urutā ao whānui. I whakaputahia ō mātau whakaaro me pēhea e haere ai ngā mahi a te iwi me te rohe me te tuhi i ngā whakahaere mō te tangihanga, tae atu ki ngā utauta ka whakamahia hei tūhono mai i te tangata. Hei tauira, ka pēhea tā mātau whakamahi i ngā matatopa, ā, kei a wai ngā pūkenga hei whakahaere i tērā. Ko te akoranga i puta i tēnei he iwi manawaroa te Māori e tino kaha ana ki te auaha.

Ko taku hiahia kia whakamahia e te kāwanatanga ngā tauira Māori rangatira i roto i te ao matihiko. Hei tauira, he tino pai Te Whare Tapa Whā a Tākuta Mason Durie mō ngā huānga e 4 o te whakaurunga matihiko me te āwhina i te kāwanatanga kia whānui ake ō rātau whakaaro mō te hauora hinengaro o te ao matihiko.

Me tino ū ngā mahi [whakaurunga matihiko] e whiwhi pūtea ana i te kāwanatanga kia haumaru.

Ka whakaatu ngā kaupapa ā-hangarau, e ai ki ngā whakaaturanga, te pānga o te oranga o te iwi. Ko te tikanga mā te kāwanatanga e ārahi.

Ka tino kakama pea ngā whakahaere i te korenga atu o ngā kaimahi kei te pae o mua, engari kua aha kē? He mahere anō tā te kāwanatanga ki te tautoko i te hunga e kore nei e hono ā-matihiko?

Ko te mōrea mō te neke i ngā ratonga kāwanatanga ki te ipurangi ka tino mahue rawa atu ngā hapori kei te mahue mai tonu, ā, koinei te hunga me tino āwhina.

Ko te whakaurunga matihiko tētahi take i waenga i ngā rangatira o ngā iwi. He maha ngā whakahaere kāwanatanga me ngā āhuatanga o ia rā kei te neke ki te ipurangi. He mōreatanga tēnei mō ngā iwi, i te mea kāore e taea e te nuinga o ō rātau iwi te torotoro atu.

Ko te tikanga a te Māori he kōrero kanohi-ki-te-kanohi, nō reira ka aha i te neketanga o ngā mea katoa ki te ipurangi? Koinei tētahi o ngā take kōrero nui me whakahaere i roto i te ao Māori.

I te wā noho rāhui he maha ngā tāngata i hiahia ki te kōrero ki te tangata ka taea te whakautu ā rātau pātai [ā-kāwanatanga, ā-urutā hoki], me te tuku whakamārama mō ngā mea kāore ō rātau mōhio, pērā i te utu i te hiko, te utu tāpiri nohoanga. I kite mātau he maha tonu te hunga i eke tuihono me te rapu i ngā whakautu, engari i hiahia tonu ki te kōrero ki tētahi tangata e ai ki ōna whakaaro kei a ia ngā whakautu katoa (kāore ia i te mōhio he noho wehe kē ngā mōhiohio ā-tari) ...

E ai tōku mōhio, he maha ngā Māori kei te hiahia kia kanohi-ki-te-kanohi te kāwanatanga. Ka tino hōhā rātau mēnā ka tonoa rātau ki tētahi paetukutuku.

Ka taea e te ao tuihono te takahuri i te ia o te kōrero, otirā mēnā kāore i āta tirotirohia te tika o ngā kōrero. He mea mōrearea tērā. Koirā kē ngā tino take kāore i te tino kōrerorerotia i roto i te ao Māori.

He mea ihiihi i tā mātau whakatau kia whakaputaina ā mātau hītori tuku iho i runga ipurangi. Kia mau ai tō mātau hononga ki te hapū, i mate mātau ki te noho ki te āta whakamārama haere ki a rātau. I āta whai wāhi atu ki te kōrerorero mō ngā take pērā i te whakawhirinaki ki a mātau mō te tuku i ā mōhiohio whaiaro kia tuihono. He haumaru? Ka pēhea te tuari?

He aha te tikanga mō te kawe i tō tātau ao Māori ki te ipurangi? He aha te kawa me ngā tikanga hei āwhina i te Māori kia Māori rātau i runga ipurangi inā ko te ao Māori he ao ā-waha me te kanohi-ki-te-kanohi.

I ako mātau mā te heri i ngā tangihanga ki runga ipurangi i te wā noho rāhui, ā, me rerekē pea ngā tikanga mō tērā. Kua whakararua ētahi o ā tātau tikanga nā te matihiko? Ki ōku whakaaro, āe. Ka whakaaro pea te tangata he aha te take me 3 rā te tangihanga ā muri ake, mēnā kāore koe e mate ki te haere ā-tinana atu. Engari he utu anō mō taua rerekētanga. Ka ngaro pea te hono ki te tangata, te whanaungatanga me te ia o te Māoritanga.

Ā-whakahaere nei, kei te whakaaroaro mātau mō ngā raraunga a te iwi e rokirokitia ana ki te kapua. Ko te haumarutanga te mea matua, engari he nui ngā whai wāhitanga kei te kite ahau kia rokirokitia ngā raraunga ā-iwi ki te kapua, ā, kia nui ake te whakamahia.

Kāore e tino rata ki ngā hapori taiwhenua mō te āhua o te haumaru o ā rātau raraunga e rokirokitia ana i tāwāhi. He mea uaua tērā i te mea ka utaina tuihonotia e ētahi ā rātau taipitopito, ā, kāore ētahi nā te wāhi pea e rokirokitia ana ngā raraunga.

[Ā-iwi nei] kāore mātau i te tino mārama ki ngā take rokiroki-raraunga me te rangatiratanga me ngā pūnaha ā-kapua. Ko te tikanga me mōhio ake mātau.

He tino whai wāhitanga kia tūhonotia ā-ipurangi ō mātau marae mā te Pūtea Whakatipu Rohe. He mea whakaongaonga. Mai i te 50 ki te 70 ngā marae ka whiwhi i ngā pūmārō, ngā taputapu me ngā whakangungu hei tūhono atu ki te ipurangi me te whakamahi i ngā utauta pērā i te Zoom.

Kei te tino whakawhitiwhiti tahi mai te kaupapa tūhonohono marae i te Māori i roto i ngā kōrerorero hangarau. Kei te kōrero haere ngā kaitiaki o ngā marae mō ngā take nui, arā, he aha ngā ture? Me pēhea te whakamahi i tēnei rauemi? He aha ngā whanonga me whakahaere? Me mahi te wifi i te 24-7? Me whai kupuhipa kia āhei atu? Mā ō mātau hapori marae ngā whakatau mō ēnei mea katoa. Kei a rātau te mana.

He nui ngā mea ka taea i te pūtea tūhonohono marae. He mea pai pea tēnei. Engari kei te māharahara ngā marae mō ngā utu haere tonu ina pau ngā moni a te kāwanatanga.

Ko te mea pea kāore i te pai o tēnei kaupapa a te kāwanatanga me tautoko mā tētahi taupaepae āwhina mō te 6 marama pea. Me whai anō i tētahi tukanga e taea ai e ngā hapori marae te tuari haere ō rātau pūkenga me ō rātau mōhio hangarau hou ki ētahi atu i roto i tō rātau hapori marae. Ko te mahere tauatanga tuku iho tāku e kōrero nei. Te utu i te tūhonohono ipurangi, te whakahou haere i ngā taputapu, aha atu, aha atu. Koinei katoa ngā mea me whakaaroaro mō te whakarite mahere ā-marae.

I te wā noho rāhui, i mate mai ētahi o tō mātau hapori (mōku ake, ko tētahi o aku whaea tētahi). Kāore i āhei atu te tangata ki te tangihanga, nō reira ka whakapāhotia matawātia, ā, whakamīharo ana. Engari kei reira anō ngā māharahara mō te pupuri i ngā tikanga, ā, me pēhea e taea ai tērā kia tika, kia haumaru hoki.

I urunga ki te noho rāhui, i tuhia e mātau tētahi pepa me pēhea te haere me te ārahi i ngā tangihanga, ā, kua tukuna ki ngā āpiha a te Manatū Hauora. Ka whakaurua e mātau ngā tāngata matatau katoa o te marae. I roto i te 3 ki te 4 rā, i oti i a mātau he mahere, ka tukuna he kape ki tēnā marae, ki tēnā marae.

Mea rawa ka kōrerorero mātau ā-iwi nei mō te tangihanga i runga ipurangi. I tīmata mātau ki te kōrero me pēhea te kawe mai i ngā tikanga me te kawa ki runga ipurangi, ā, me pēhea te tino whakarangatira i ngā mate. I tutuki i a mātau. Kotahi rau ngā tāngata i eke mai ki te Zoom.

Ka nui taku hiahia ki te torotoro ki ngā ihirangi Māori i runga ipurangi. He iti noa kei reira. E tino hāngai ana ki ahau. Kei te hiahia ahau kia nui ake tōku mōhio ki tōku ao Māori. Ko te āhuatanga pai rawa pea mōku mā ngā āhuatanga purei kēmu me ngā ihirangi mātauranga.

Kei te tipu te mōhio me pēhea te āwhina a te hunga hangarau matihiko kia tūhono haere tonu i te tangata ki tōna iwi me te kore e mate ki te hoki ki te kāinga, te hoki ā-tinana rānei.

I tuatahi, i hiahia mātau ki te hopu i ā mātau ake hītori hei kōrero kia waiho iho mā ā mātau mokopuna. I pērā te tīmata o tā mātau kaupapa tuihono. Mai i te 60 ki te 80 ngā kaumātua i uiuitia e mātau i roto i te wā. I te hiahia mātau ki te mōhio mō ō rātau ao i a rātau, i ō rātau marae, te ako i ngā wāhi whakahirahira ki a rātau.

Ka hōhā noa iho koe ki te kōrero ki ngā karekōrero. Mēnā ka hiahia ahau ki te kōrero ki te tangata, me homai he tangata ki te kōrero mai.

Ka hīkaikai, ka takeo katoa ahau ki te ako mea hou i runga i te īPapa. Ka hiahia kē ahau i te wairehi, he pono. Kei te mōhio ahau ki tērā.

He Pukamata, he Snapchat tāku i mua me ērā mea katoa i runga i taku waea. Engari i whakawātea katoatia atu e au. I hōhā ahau ki ēnei mea. I kite ahau he nui rawa te wā i pau ki ēnei mea, nō reira ka mukua e au ēnei taupānga. Kua hiahia anō ahau ki ēnei? Kāo.

Ki ahau, me kōrerorero, me whakarite ā-tinana kē ngā take a te iwi. He aha te hua o te whakakore i ngā hui ā-tinana?

Kei te māharahara ahau kei māngere tēnei reanga – me āta tirotiro tātau i tēnei wāhi i te mea he Māori tātau, he tikanga pōwhiri tā tātau, ā, kāore tātau i te mōhio me pēhea te mahi i tērā kanohi-ki-te-kanohi. Ka ngaro ā tātau tikanga, ā tātau whaikōrero, ā tātau karanga.

Ka kī atu ahau ki aku tamariki mēnā he take nui tāu hei kōrero atu ki te tangata, kaua e tuku mā te patowaea, he pai ake me haere atu ka kōrero kanohi-ki-te-kanohi, i te mea kei tūpono raruraru ngā hononga i te hē o te whakamāori i te kōrero. E ai ki te kōrero a ō tātau kaumātua, ko te “kanohi-ki-te-kanohi” te tikanga pai rawa.

Ko te mea pai mō te matihiko he tūhono i a tātau ki taumata kē, he whakakotahi mai i a tātau. He tuku i a tātau ki te tuari inamata i ngā āhuatanga ki te ao.

Me pēhea te whakahiato i ngā kōrero ā-iwi me te pupuri mō te reanga o muri mai? Me pēhea te tuku i ērā? Ko ngā utauta matihiko me ngā āhuatanga tāhopu kei runga i te whakaaro i tēnei wā.

Kei te hiahia mātau ki te whakamahi hangarau kia pai ake te whakaemi i ngā kōrero whakapapa o ā mātau tamariki, rangatahi hoki me te taupori pakeke hoki. He tino rawe mēnā i pai ake ngā raraunga.

Mai i ngā rangahau kua oti i a mātau, e mōhio ana mātau he nui ngā ratonga kāore i te whirinaki; ngā ratonga he whakaaro tītaha. He nui ake ngā tūmomo ratonga wātea e tukuna ana e mātau; ngā ratonga he tirohanga whānui mō te hauora. E taunaki ana mātau i te hauora me te oranga torowhānui i te taha o te auahatanga.

Ka tino rerekē ngā āhuatanga mēnā ka noho ō tātau marae katoa hei pokapū ipurangi. Waihoki, ki ōku whakaaro ka hiahia tonu ētahi o tō mātau hapori ki te whakaweto, ā, kia noho te wāteatanga mai ki roto i ō rātau ringaringa.

He pai ki ahau te whakaaro kia nui atu te ao Māori ki runga ipurangi, engari kāore tonu e ōrite ana ki te haere ki te marae me te noho ki te taha o tētahi kuia me tuku mai i ngā kōrero ki a koe tonu.

Ko tō mātau hiahia kia riro mā mātau te kōrero me pēhea te whakahaere huihuinga kāore e whakararua e te hangarau. I ngā rā o mua, ka whakahaeretia e ngā kaumātua ngā wānanga i te 3am i te ata... he mea nui tonu tērā ki a mātau hei iwi.

He mea nui rawa te utu i ngā wāhi taiwhenua. He tino nui rawa te utu mō te amiorangi, kua tae atu taku nama ki te $600 i te marama, ā, i te taenga mai o aku mokopuna, i mate ahau kē ahau ki te whakaweto.

Utu ai ahau i te $23 i te marama mō ... Kāore ahau i te mōhio e utu ana ahau i te aha. I whiwhi ahau i tētahi reta mai i tētahi kamupene tūhonoaho. I whakatakotoria mai e rātau tētahi mahere he $75 i te marama?! I kī ahau, kore rawa. Kāore e taea e au tērā.

I whai wāhi atu mātau ki tētahi ratonga amiorangi, ā, he nui rawa te utu. Engari kei te whai wāhi atu mātou ināianei ki te ipurangi mā te kura, ā, he pūwhakapiki tā rātau, ki tōku mōhio. Tata ki te hautoru o tō mātou hapori kei te whai wāhi atu ki ngā tere ipurangi tere mā te kura. He hautoru, pēnei i a mātau, ka whai wāhi atu ki ētahi engari he pōturi. Ko tētahi hautoru anō he tawhiti rawa te noho mai ki te whiwhi ipurangi, nō reira kāore i te whai wāhi.

Kei te penihana māua. Kāore e ea i a māua tētahi mahere mutungakore. Me iti ake te utu, kātahi ka nui ake te whai wāhi mō mātau.

Ko tētahi mea nui i roto i te ao matihiko ko te 'matangarongaro', arā, ka hokona mai e koe he mea i tētahi tau, hei te tau o muri mai kua matangarongaro, ā, ka mate koe ki te whakahou ki tētahi mea hou ake.

He uaua ki te utu haere i ngā utu o te hangarau.

Ko ētahi atu tauārai utu ko te wā me te kaha me whakapau e koe ki te ako i ngā hangarau hou. Kei te tino pokea rawa i ēnei rā. Kāore mātau e tino whai wā ki te ako mea hou.

I tētahi i whakapaua [e au] ngā moni mai i te mahi moni ki te hono i ngā rorohiko pona kua whakamahia kētia. He iti ake te utu i te hoko mea hou. Engari he moni nui tonu tērā mō tētahi kura pakupaku. I whakangungua e rātau te tāne a te tumuaki ki te whakamahi i ngā rorohiko pona, ā, i pērā a te katoa.

Kei te ako ahau i ngā pūkenga hou nā taku ngākaunui kia whakahokia mai ō mātau whenua. Kei te rapu ahau i te mana motuhake. Mā tēnei hangarau me te whai wāhi atu ki ngā pūkete tuihono, ka taea e au tērā.

Whakahaeretia ai e tōku marae ngā hui Zoom, otirā mō ngā hui AGM – he torotoro i te iwi mā te hangarau me te whakahaere i ngā mahi o te marae i te wā kotahi.

Me tika te whai pūtea ki te whakangungu i te iwi, ā, me hōrapa ki ngā hapū me ngā whānau kei te hiahia.

Me koreutu mā ngā whare pukapuka tūmatanui, he aha rānei. Me kapi ngā mea taketake katoa, ā, tae noa ki ngā taumata tiketike rawa. Otirā, mātua ko te pēke tuihono mā ngā kaumātua.

Me whai tātau i ngā whakangungu pūkenga mā te iwi katoa, engari me toitū. Nō reira, me ako pea i tētahi rōpū matua i roto i te iwi, mā rātau e ako ētahi atu?

Ka hōhā pea te ako i ngā mea hou. Ka roa pea te wā mēnā kei te mahia me te kore tautoko, ko koe anake.

Ina whiwhi hangarau hou ahau, he tino iti noa nei ōku mōhio ki tērā e tika ana me mōhio ahau. Me kī ka rapu mā Google i ngā wā katoa kia mārama rā anō ahau.

I tērā tau, i neke mātau ki tētahi pūnaha whakahaere tuhinga ... ka whiwhi ia tangata i runga i te pae i tā rātau ake paparorohiko me tā rātau ake wāhitau īmēra ki te paparorohiko. Ko ētahi mema e mārama ana ki te whakamahi paparorohiko kei te mātau rātau. Kāore i taea e ētahi atu te whakakā ā rātau paparorohiko, ka waiho noa, ā, kāore i tino hiahia ki te whakamahi.

E tino mātau ahau ki te whakamahi i te pēke ipurangi, engari i pērā ai nā ngā āwhina nui a tētahi kaimahi pēke i noho i tōku taha me te ako i te taupānga ki ahau, te whakaatu i ahau. Ko te mea kē, he rite tonu taku wareware i taku kupuhipa.

E māharahara ana ahau ka pakaru i ahau tētahi mea, ka hē rānei. Koirā e tino whakawhirinaki ahau ki ōku hoa ki te whakaatu i ngā mea hou ki ahau me te whakaako mai i ngā pūkenga hou.

Kāore i te aro i ahau me aha, me tiki āwhina rānei i hea. Kua tata kē ahau ki te tiki tētahi whao ka wāhi kia huaki [taku rorohiko], engari i haere mai tētahi hoa ka āwhina i ahau.

Kua hokona mai e aku tamariki katoa he pūrere māku – ka whakaritea mai e rātau engari kāore au i te mōhio me tīmata ki hea. Me whiwhi āwhina hoki ahau me te pouaka whakaata.

He tere te hopu a aku mokopuna, kei te ākonga i te kāinga mā te ipurangi me te whai wāhi atu ki ō rātau kaiako mā runga i ipurangi, te ako mō te ao mō tō rātau ao mā te ipurangi. Kei te whakapakaritia e rātau ō rātau pūkenga me te kore e mate ki te āta whakaaroaro. Mīharo ana. Me kite koe kia whakapono ai koe.

Me pēhea tā tātau whakarite ka ako ngā tamariki kia whakapiki mana tō rātau āhua i a rātau e whakatere ana i tēnei ao matihiko hou? Me noho tēnei mea hei āhuatanga taketake ki tētahi kaupapa tūhonohono.

Ki ōku whakaaro me ako ā tātau taiohi ki te ako mō te haumaru tuihono. He nui ō rātau mōhio engari he iti noa mō tērā.

He nui te whakawhitiwhiti tahi ka taea e ngā kaiako te poipoi i runga ipurangi – mā te whakawhitiwhiti kanohi-ki-te-kanohi i runga ipurangi. Engari, kāore e taea e ngā whānau o ngā tamariki katoa o konei kei te ako i te kāinga te utu te ipurangi, te whai wāhi rānei ki te ipurangi. Engari he tino nui te kaha o te ako tuihono mō ā mātau tamariki kei te ako i te kāinga.

Whakaakohia ā tātau kaiako! I ohorere ahau e hia ā tātau kaimahi whakaako i te hiahia āwhina hangarau i te wā noho rāhui. Ko ētahi he tino kūare. Kua tino waia kē rātau ki te mahi kanohi-ki-te-kanohi.

I ētahi wā kei te āhua tikumu ngā kaiako ki te whakauru mai i ngā hangarau ki te akomanga i te mea he iti nō ngā mōhio, kāore he pūkenga rānei.

Kāore ahau i tino whiwhi pūkenga i te kura, he pono. Kotahi anake te kaiako IT i te tāone iti. I ako ahau i ētahi mahi whakawaehere. I whiwhi ahau i taku mahi pia matihiko mā tētahi kaupapa o te rohe kia nui atu te eke o ngā tamariki pēnei i ahau ki te ipurangi. He mea nui ki ahau te whai wāhitanga, ā, kei te hiahia ahau ki te ako haere tonu.

I neke ahau mai i te purei kēmu ki te hanga, te hanga anō rānei i tāku ake rorohiko. Ināianei, mahi ai ahau i te IT.

He akoranga nui mō mātau te whakapakari i ō mātau pūkenga hei pakihi. I whakatau mātau i te tīmatanga o te noho rāhui kia whai i te ī-ōhanga me te whakamātau ki te whakawhānui i tā tātau paetukutuku, toa tuihono me te Pukamata. He nui te wā i whakapaua e mātau ki tērā i roto i ngā marama e 6, ā, ka whai haere tonu mātau i tērā i te mea he nui ngā mahi pakihi kei runga ipurangi.

Nā mātau anō mātau i ako, ā, i toro atu mātau ki ngā akoranga mā te Zoom. Otirā, i oti katoa i a mātau i runga ipurangi. I mua, kāore mātau i whai wā, te utu i te haere, te aha atu, te aha atu. Engari te wā noho rāhui i rēhita mātau mō ngā whakangungu koreutu e rua i te wiki mō te ī-ōhanga. Mea rawa ake, i tuwhera mai te ao ki a mātau i konei i tētahi wāhi mamao, taiwhenua. Kua nui atu ngā mahi pakihi e mahia ana i runga ipurangi nā ō mātau pūkenga tuihono hou? Āe mārika. Kua huarua kē.

He nui ngā mea hei ako. Kei te kite mātau he whānui te ao mō mātau ki te whakapakari i roto. Ki ahau kei te poutama tuatahi mātau, te upane tuatahi. He haumitanga nui tēnei mō mātau. Kāore anō kia kitea ngā hua i tēnei wā. Engari ki te kore e mahia, kei te mātau ka tino mahue mātau ki muri.

He wāhanga nui te pāpāho pāpori mō te whakaputa i te rongo mōu me te rapu i tētahi kirimana nui. Ki te waihangatia e koe ngā ihirangi tuihono me te whakatairanga mā te pāpāho pāpori, ka taea e koe ngā tūhononga nui i a koe e noho ana i ngā wāhi iti. Mā te pāpāho pāpori, ka taea e koe te noho i tō tāone [iti] me te whai mahi mō te mea e kaingākautia ana e koe.

I mahia e mātau he īmēra mā ā mātau kaimahi mā te Gmail, i te mea ko te hiahia kia mōhio rātau kia kaua e whakamahia ā rātau īmēra whaiaro, pūkete whaiaro hoki mai mō te mahi. Otirā he ara tēnei hei tiaki kē i a rātau, engari kāore rātau i te mōhio koinā kē te kaupapa.

Mēnā kāore ngā mahi e mahi ana e koe i waho, nō reira ko te whakaaro pea ehara i te mahi nui; ehara i te mahi 'tika tonu'.

Ki ōku whakaaro, me mōhio tātau te Māori kāore e heke tō mana mēnā kei runga koe i te ipurangi.

E kī ana ngā pākeke, 'Kua roa tātau e mahi pēnei ana, nō reira kāore he take o te whakarerekē'. Engari ka kī te reanga rangatahi ake, 'Kua tae mai te wā me whakarerekē,' engari kāore i te hiahia kia whakahīhī.

Ko te tino kaiako mōku ko aku mokopuna. Ina mutu te hiahia o ngā tamariki ki te hangarau, kua haere mai ki te kōrero mai ki ngā kuia me ngā koroua.

He maha ngā pākeke kei te hiahia āwhina kia eke ki te ipurangi. Koirā tāku mahi. Ka āwhina mātau i te hapori me ō rātau māharahara rorohiko.

Kei te kite ahau e haere mai ana te wā e tūhono matihiko ana ki ngā whānau i te mea kei wāhi kē aku tamariki me aku mokopuna mai i ahau. Mōku, i roto i tōku manawa, kei te hiahia ahau i taua hono ahakoa kāore ahau i reira ā-tinana.

I kaha mātau kia manawanui me ō mātau whaea, pāpā hoki i a rātau e whai ana i ngā hangarau hou i te wā noho rāhui. Kotahi te whaea kei runga i te poari o te marae he noho i taiwhenua – he tata ki te 10 kiromita te tawhiti o tōna kāinga mai i te toa me te 25 kiromita mai i tō mātau tāone matua. Ā, ko ia te mea me tino tautoko.

Me whai mātau i ngā mōhiohio hangarau hou pērā i te 5G hei whakarite i ō mātau māharahara. Me ahu mai i tētahi pūtake whai mana.

I te wā noho rāhui, e toru ngā pourewa 5G i whakatūria ki tō mātau rohe. Kāore ahau i te tino mōhio mō tērā, engari kei te mōhio ahau ki ētahi tāngata kei te tino māharahara mō ngā pānga ki te hauora.

Me whai raraunga mō tērā. Me whai kōwhiringa te tangata mō ngā mea e hiahia ana rātau ki te whakamahi, mēnā he 3G, 4G, 5G rānei. Arā, mēnā kāore he aha ki a koe kia tunua mai koe mai i te 5G, kia kaha ki a koe, ā, me tiki e koe tō wifi mai i reira.

Paywave: Kāore au i te whakawhirinaki ki tēnei. Ka whakahikotia ahau i ahau ka whakatata atu?

Kei te hiahia ahau i te 5G, tētahi atu hangarau rānei hei mātakitaki i te pouaka whakaata, i te mea ka taea e au te mātakitaki ināianei nē? Te 5G – he nui rawa ngā mea kāore i te mōhiotia mō tōna pānga ki te oranga. Ko te mea kē me pātai mai. Kāore anō mātau kia pātaitia, kia kōrerorerotia rānei mēnā e hiahia ana mātau kia whai wāhi atu ki te hangarau.

Ko te mea kē kei te māharahara ngā iwi ki ngā mea maha mō te hangarau, mēnā he 5G, tētahi atu G rānei.

Mēnā me mahi ahau i tētahi mea i runga i te ipurangi e hiahia ana i aku taipitopito pēke, ka whakapā atu ahau ki taku pēke i te tuatahi ki te whakarite kei te tika katoa.

Kei te māharahara ahau kei hē taku pēhi i te pātene, ā, ka taka mai tētahi raruraru me tētahi utu nui kāore e ea i ahau.

E māharahara ana mō te āhua o te whakarite i ngā hātepe papatono hei whakaawe i ō kōwhiringa tuihono, otirā i muri i te mātakitaki i te 'The Great Hack' i runga i a Netflix.

I tētahi wāhi mamao hoki pēnei i a mātau e noho ana i konei, he mea tino whakakino te whakawetiweti tuihono. Kua kite ahau i ōna pānga ki te hauora hinengaro me te mate whakamomori. I riro atu tētahi kōhine i konei, ā, ko te whakawetiweti tuihono tētahi āhuatanga.

I te mea he tere te whai a ngā tamariki i ngā utauta matihiko, kua kore e taea e ngā mātua rātau te ako ināianei. Kei te rongo hoki mātau i ngā kaiako e kī ana: 'Ko au kē te ākonga i konei ...'.

Kua whakaritea e au ngā maukati mātua ki ngā īPapa a aku tamariki me ā rātau pūkete YouTube.

E whakapono ahau me ako tātau i ā tātau taiohi mō te noho haumaru i runga ipurangi. Ka taea te hangarau te whakaware i a koe. Ka taea te poke i a koe. Mea rawa ake, kua peke mai te taiohi mai i te piriti.

Kāore e taea e au te tino whakawhirinaki ki ōku mātua mēnā ka raruraru ahau i runga ipurangi. Ka haere kē pea ahau ki ōku hoa, ki a Google, ki wāhi kē rānei.

He nui ōku mōhio me pēhea te noho haumaru me te kore e kitea i runga ipurangi e pā ana ki ngā pūhara e aroturuki ana i ngā ritenga pūtirotiro, ā, mō te whakarite kāore e eke ngā pūtautuhi whaiaro ki te ipurangi. Ehara i te mea kāore e pai ki ahau te eke ki te ipurangi, ko te mea kē ko te kore e kitea o taku ingoa me aku taipitopito whaiaro i roto i taku kōtaha tuihono.

I pā mai he māramatanga ki ahau mō te whakamahi i te pāpāho pāpori i ahau e taiohi ana. Ko te kaupapa ko tōku kiri kairangi me tōku kiritau, ā, i pēhea te hono o ngā mea e rua ki te hunga whai i taku pāpāho pāpori, ihirangi hoki. I wenewene hoki ahau ki ōku hoa nā te pāpāho pāpori. I reira ka kite ahau i tōku ngaro me te kaha o te pānga mai o te pāpāho pāpori ki tōku ao.

He ture ā ōku mātua mō te whakamahi i te hangarau i ahau e pakeke haere ana (tae noa ki te 13 tau). I āhei ahau ki te whakamahi hangarau mai i te Tāite ki te Rātapu. I pai ki ahau te ture. He pai kia noho wehe mai.

I te purei kēmu tuihono taku mokopuna, ā, ka purei ahau. Ao ake i te ata, i reira tētahi whakaahua o tētahi kōhine. He wheori. He tangata e whakamahi ana i te ingoa o taku mokopuna.

Kāore ahau e whakawhirinaki atu ki te rorohiko, he maha rawa ngā kōrero tinihanga e rongo ana ahau. Kei te raua tonu e tōku taipakeke ā rātau moni ki raro i te meterehi.

Otirā, he mataku te hunga kaumātua i ngā hangarau hou.

Āe rā, e māharahara ana ahau mō aku tamariki me te nui rawa o te whakamahi hangarau matihiko – ki ōku whakaaro tērā pea ka nui rawa te tūhono. He mutungakore.

Ki ahau nei he pēnei i te mea i pakeke mai ia i runga i tana waea. He tino uaua ki ahau te tango mai i a ia i tōna waea.

Ko taku māharahara ka noho moke mai te reanga whai ake me te wehe mai i a rātau, ā, ka rata ake ki te ao matihiko kaua ngā ao pāpori me te ao ōkiko.

Ki ōku whakaaro kua waranga te tangata ki ā rātau pūrere, otirā ngā tamariki. Ki ōku whakaaro ka rite rātau ki ngā mīhini tangata ā tōna wā. Kāore e taea e rātau te mahi ngā mahi ā-ringa. Ka rite rātau ki ngā tūpāpaku haere.