Skip to main content

Mahere Mahi mō te Rautaki Matihiko mō Aotearoa 2022–23

He nui ngā whai wāhitanga o ngā hangarau matihiko mō Aotearoa hei hāpai i tētahi ōhanga whakaputaranga, toitū, e whai wāhi atu te katoa. Ka taea te whakamana te:

  • auahatanga me te whanaketanga o ngā hua me ngā ratonga hou
  • whakapai ake ngā ratonga kāwanatanga me te tōtikatanga o tō tātau ōhanga
  • whakapiki ake i tō tātau manawanui ki ngā ohoreretanga.

E whakatakoto ana te Rautaki Matihiko mō Aotearoa (DSA) tētahi matakitenga hei nanao atu i ēnei whai wāhitanga — he wawata kia momoho, kia whaihua te iwi o Aotearoa, ōna hapori me te taiao i te ao matihiko. I whai hua te DSA i te whaikiko i ngā kōrerorero tahi me te hapori, ā, 10 ngā hui mariko, neke atu i te 100 ngā tāpaetanga kōrero ā-tuhi me te matapakinga tuihono toritori e whakaata ana i te hiranga o ngā hangarau matihiko mō tō tātau iwi anamata.

Te whakatinana i te uaratanga

Ka āwhina tēnei Mahere Mahi ki te whakatinana i te hao nui o DSA. He whakarato i tētahi mahere ora mō te whakatinana a te Kāwanatanga i te DSA, e whakatakoto ana i ngā mahi pūmau ka kauneke whakamua i ngā whāinga o te Mahi Tika, Mahi Tahi, Mahi Ake. Mā te whakakotahi i te tirohanga 5 tau me te ‘whakahou’ i ia tau, ka noho urupare tātau i te Mahere Mahi ki ngā hangarau e ara ake ana me ngā whakapātaritari kaupapahere, ā, ka āwhina ki te whakarite kei te hāngai ā tātau mahi ki ngā kaupapa matua tiketike. Ka tū tētahi hurihuringa whakaaro tuatahi me te hunga whai pānga ā muri ake i te tau 2022.

E whakaahua ana te Mahere Mahi tuatahi i ngā kaupapa tuatahi 11 ka kauneke i te DSA i te pae tata. Huihui katoa e kapi ana i ēnei kaupapa ngā tūmomo take whānui, mai i te tūāhanga me te haumarutanga ipurangi ki ngā pūkenga me te raukaha auahatanga Māori, tae noa ki te waihanga i tō tātau ‘waitohu’ matihiko ā-motu me te tū ki mua o te ao whānui mō tētahi taiao matihiko whirinaki ake.

Ka whakaahua poto anō te Mahere Mahi i ngā tauira o ētahi atu kaupapa ka tautoko i te whakatinanatanga o te DSA i roto i ēnei tau nei, pērā i ngā kaupapa ki te whakatika i te aukatinga matihiko mā te whakatipu pūkenga i roto i te hunga pakeke ake me ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. Ko tētahi mea hira o ngā kaupapa o te Mahere Mahi he whakakaha tētahi ki tētahi kia anga whakamua tonu mō te takahuritanga matihiko o Aotearoa. He maha te hunga e tuku tautoko ana ki ngā whāinga maha, e whakaata ana i te āhua o te anga whakamua mō tētahi āhuatanga — me kī, ko te whirinaki — e kaha ai ētahi atu.

Ka anga atu te titiro ki ngā rā e tū mai, e tohu ana anō hoki te Mahere Mahi i ngā take e 4 me mātua whakatūtaki e tātau:

  • ngā matatika raraunga me te waihanga me te whakamahi i te atamai hangahanga
  • te whakarei ake i tā tātau haumarutanga ipurangi
  • ngā whakapātaritari me ngā whai wāhitanga o te whakaurunga matihiko
  • ngā māhanga matihiko.

I puta ake ēnei take i te tukanga kōrerorero tahi mō te DSA me te whakaata i tō tātau hao nui ngātahi ki te hoahoa me te whakamahi i ngā hangarau matihiko mā ngā tikanga whakaihu waka i te ao, matatika me te mana ōrite e whakaata ana i tō tātau ahureitanga. Ka wherawherahia e tātau ēnei i roto i ngā marama e whai ake, tae atu ki ngā hiahia rawa me ngā tari ārahi hei kōkiri whakamua.

Pērā anō i ngā āwhina whakaterenga pai, he mārama te ūnga o tēnei Mahere Mahi, engari he maha ngā ara ka taea. E mārama ana te kite atu i tā tātau wā rima 5 mā te whai i te ara e kite ana tātau i tēnei wā. Ko te whakahou ā-tau me ngā whakatau a ngā kāwanatanga o muri ake ka whakatika pea i tō tātau ara, engari ko te whāinga o tētahi whenua matihiko manaaki, whirinaki tonu te mea e whāia ana.

I a tātau e anga whakamua, e arahina ana tātau e ngā whāinga hao nui mō te tau 2032 i whakatauhia e te DSA. Hei tātari i te anga whakamua ki ā tātau whāinga, ka tirotiro haere tonu tātau me te tātari kei hea tātau e ai ki ngā inenga o te angitu a DSA. Mā te whakahiato mai i ngā kaupapa mai i te kāwanatanga whānui, e whakaata ana i ngā tautoko o ā tātau pakihi, hapori hoki, ko tā tēnei Mahere Mahi me ana whakamārama ā muri ake he ārahi i a tātau i te ara ki te angitu matihiko.

Mahere Ara 2022–2027

Kia mōhio: Ka arotakehia te Mahere Mahi me te mahere ara me te whakahou i ia tau atu ki te tau 2032.

Ngā kaupapa 2022

  • Ka whakarewahia te utauta tirotiro a Digital Boost
  • Ka whakarewahia te takuhe Innovation Trailblazer
  • Ka haere tonu te kaupapa hoahoa ngātahi me te whakatinanatanga a te Mana Whakahaere Raraunga Māori
  • Whakahohenga o Tech Story
  • Ka tohaina te tūāwhiorangi 5G
  • Ka whakatūria Ngā Pokapū Matihiko Hapori o Te Moananui-a-Kiwa
  • Ka hipa te Pire o te Pou Tarāwaho Pono a Ngā Ratonga Tuakiri Matihiko

Ngā kaupapa 2023

  • Ka whakarewahia te Hāpai i te Tūhonohono i Aotearoa
  • Ka tīmata te Kaupapa Kaiwhakamahi Mamao
  • Te hui a ngā kaiārahi o te Karanga a Ōtautahi (2023)
  • Ka whakatinanahia te Mahere Pūkenga Matihiko me Ngā Pūmanawa
  • Te hōpara i te Pūtea Pūrere Matihiko
  • Ka hangaia te mahere ara raraunga mō te Pou Tarāwaho Ine Pakari Ipurangi
  • Ka hōrapa ngā tautoko urunga matihiko me te tūhonohono ki ngā hapori o Te Moananui-a-Kiwa mā te 0800 Tech Hub

Ngā kaupapa 2024

  • Kua oti ngā whakahoutanga ki te tūhonohono tuawhenua
  • Ka whakatūria te kaupapa mahi tauira pūtaiao, hangarau, pūkaha, ngā mahi toi me te pāngarau (STEAM) o Te Moananui-a-Kiwa me ngā pātui ahumahi
  • Ka tīmata te kohikohi raraunga me te waihanga i te Pou Tarāwaho Ine Pakari Ipurangi
  • Kua ū te Rōpū Pūkenga Matihiko pūmau (kāore anō kia whai pūtea, kia whakaurua rānei ki te kaupapa mahi)

Ngā kaupapa 2025

  • Ka whakatūria te Pokapū Raraunga, Matatika me te Atamai Hangahanga (AI) (kāore anō kia whai pūtea, kia whakaurua rānei ki te kaupapa mahi)
  • Tūāhanga me te mahi whakawhitiwhiti a te Māhanga Matihiko ā-Motu (kāore anō kia whai pūtea, kia whakaurua rānei ki te kaupapa mahi)

Ngā kaupapa 2026

  • Kua ū te pou tarāwaho ine ōhanga matihiko (kāore anō kia whai pūtea, kia whakaurua rānei ki te kaupapa mahi)
  • Kua tutuki te Hira (Pūhara mōhiohio hauora ā-motu)

Ngā kaupapa mahi haere tonu 2022–2027

  • Te whakatinana i te Rautaki Haumarutanga Ipurangi
  • Te whakatinana i te Mahere Mahi o te Karanga a Ōtautahi
  • Mahere Mahi mō te Whakaurunga Matihiko
  • Te Kaupapa Panonitanga o Te Pae Tawhiti (MSD)
  • Kaupapa Ōhanga Matihiko (NZTE)
  • Te Kaupapa Whakangungu Mōhio Matihiko a Te Tari Kaumātua
  • Te whakarato i te pūhara raraunga Te Whata me te Pacific Data Fale o Aotearoa

Ngā whakaritenga o te angitu

  • He haumaru ngā tāngata katoa o Aotearoa, ā, he haumaru i runga ipurangi
  • He iti iho ngā whakaeke ā-ipurangi i Aotearoa tēnā i ētahi atu whenua āhua ōrite
  • Ka taea e te iwi katoa o Aotearoa te whakamahi te tuakiri matihiko kua whakatūturuhia mēnā ka hiahia rātau
  • E wātea ana te ipurangi tino tere ki te iwi katoa o Aotearoa
  • Kei te iwi katoa o Aotearoa ngā utauta, ngā pūkenga me te ngākau titikaha ki te mahi i ngā mea e hiahia ana rātau i runga ipurangi
  • Ka taea e ngā tāngata katoa o Aotearoa te utu tētahi tūhononga ipurangi kounga me tētahi pūrere ā-ipurangi
  • Kei te koke tika ngā hoko whakawaho o Ngā Hangarau Matihiko me Ngā Mōhiohio me Ngā Whakawhitiwhiti (ICT) kia eke ai hei kaiwhiwhi hoko whakawaho matua mō Aotearoa
  • Ka whānau mai ngā pakihi katoa o Aotearoa kia matihiko, ā, e tautokona ana ki te whai i ngā utauta matihiko e whaikiko ana ki a rātau
  • Neke atu i te 10% o te ohu mahi o Aotearoa kei te rāngai matihiko i roto i ngā mahi uara teitei

Te kauneke i ngā kaupapa tuatahi tino hira 11

E tautoko ana ngā kaupapa tuatahi tino hira o te Mahere Mahi i ngā taumata rerekē ki ngā kaupapa e 3 o te DSA:

  • Mahi Tika
  • Mahi Tahi
  • Mahi Ake.

Pou Tarāwaho Pono a Ngā Ratonga Tuakiri Matihiko

He tino tautoko i te: Mahi Tika, Mahi Tahi, Mahi Ake

Ko te kaupapa o te tuakiri matihiko ko te whakatūturu tuihono i te tuakiri o te tangata. Kei te tipu tōna hira, inā me mōhio ngā kaiwhakarato ratonga matihiko ko wai te tangata, he whakaū rānei i ngā mōhiohio mōna hei whakarato i ngā tūmomo ratonga, pērā i ngā mahi pēke, te hauora rānei.

Ka whakatakotohia e te Pou Tarāwaho Pono a Ngā Ratonga Tuakiri Matihiko ngā ture mō te whakarato o ngā ratonga tuakiri matihiko, te whakarite i ngā whāruarua i roto i ngā waeture onāianei me te āwhina ki te waihanga i ngā ratonga tuakiri matihiko ka whirinakitia, ā-tangata hoki. Ka ngākau titikaha te iwi o Aotearoa i tēnei hei tuari mōhiohio tuakiri mō rātau anō ki ngā kaitukumahi pea, ki ngā kaiwhakarato ratonga matihiko rānei mā tētahi āhuatanga haumaru me te whakarei ake i te tūmataitinga mā te ara ngāwari, tērā ka whakauru mai hoki i ngā tikanga Māori. Mā tēnei hoki ka nui ake te ngākau titikaha o ngā pakihi ki te whaimana o ngā mōhiohio e whirinaki ana rātau, ā, ka tautoko hoki i te haumarutanga ipurangi me tā tātau ārai atu i ngā takahitanga tūmataitinga.

I whakaurua mai he Pire Pou Tarāwaho Whirinaki Ratonga Matihiko ki te Whare Pāremata i te marama o Hepetema 2021, ā, kei te kauneke mā ngā wāhanga ture i tēnei wā.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Te Tari Taiwhenua
  • Te mahi i te tau 2022: Te kauneke i te ture Pou Tarāwaho Whirinaki Ratonga Matihiko mā ngā wāhanga ture

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia te Pou Tarāwaho Whirinaki Ratonga Matihiko.

Te Karanga a Ōtautahi

He tino tautoko i te: Mahi Tika

Kātahi anō ka kitea te pānga tuihono i te whakaekenga whakatumatuma i ngā whare kōrana e 2 i Ōtautahi i te Maehe 2019, ā, koinei hoki tētahi huringa nui mō te rāngai hangarau me ngā kāwanatanga mō te āhua o tā rātau mahi ki te whakarite i ngā ihirangi whakatumatuma me te whakarekereke tino kino (TVEC) i runga ipurangi.

I te taha o Wīwī, i te marama o Mei 2019 i whakahuihuitia e Aotearoa ngā upoko o ngā whenua me ngā kāwanatanga i te taha o ngā kaiārahi o te rāngai hangarau me te iwi whānui ki te whakamana i te Karanga a Ōtautahi — he kī taurangi ki te whakakore i te TVEC i runga ipurangi me te tiaki i ngā tika tangata, ā, kia korehere, tuwhera me te haumaru te ipurangi.

He mea nui te whakariterite i ngā urupare hunga whai pānga maha i te ao ki te whakatutuki i ngā otinga. Kei te ārahi tonu a Aotearoa me Wīwī i tētahi hononga kakama o ngā kāwanatanga neke atu i te 55, ngā kamupene hangarau nui 10, me ngā whakahaere iwi whānui me ngā tohunga neke atu i te 70 ki te kōkiri i ngā mahi hei whakatutuki i Ngā Paiherenga Karanga 24 me te hōtaka mahi i whakaaetia i te Hui Rangatira 2021. Arā:

  • ko te hanga i tētahi hapori aowhānui toitū me te whaikiko hei hāpai haere i ngā mahi a te Karanga
  • te whakarite i ngā hātepe papatono me te wāhanga o ēnei i roto i te whakawhānui me te whakaawe i te wāwāhi tahā
  • te whakatutuki i te pūrangiaho nui ake mai i ngā kāwanatanga me ngā kamupene hangarau
  • te whakapai ake i te takatū raruraru me ngā āheinga urupare.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Ngā tari kaiārahi:
    • Te Tari o te Pirimia me te Komiti Matua
    • Te Manatū Aorere
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Te mahi haere tonu i ngā kaupapa matua i whakaaetia i raro i ngā mahere mahi 2021
    • Te whakatū i tētahi hui a ngā rangatira o te Karanga hei tātari i te anga whakamua me te whakaū i ngā kaupapa matua mō ngā tau e 2 e whai ake

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia te Karanga a Ōtautahi — Te Manatū Aorere.

Te Rautaki Whakamaru Ipurangi o Aotearoa

He tino tautoko i te: Mahi Tika, Mahi Ake

He mea waiwai te whakakaha i te pono ki te taiao tuihono mēnā e hiahia ana tātau i ngā tāngata, ngā umanga me ngā hapori i Aotearoa kia whai hua i ngā hangarau matihiko, ā, kia taea ai e tātau tā tātau whāinga kia noho hei whenua matihiko tiketike i te ao.

Ko te piki haere i ngā tuma ā-ipurangi i te wā o te mate urutā, arā, i tino kitea i te whakaekenga ipurangi o ngā whakaurunga hōhipera o Te Poari Hauora ā-Rohe o Waikato i te marama o Mei 2021, i tino pā kino ki ngā ratonga me ngā maimoatanga mō ngā marama maha, e whakaatu ana he tino whai kiko tēnei.

I whakarewahia te Rautaki Whakamaru Ipurangi o Aotearoa i te tau 2019 kia momoho tuihono ai a Aotearoa. Ko ōna kaupapa matua ko te:

  • tautoko i te mōhio ki te haumarutanga ipurangi me ngā kirirarau ngangahau
  • waihanga i tētahi ohu mahi haumarutanga ipurangi me te pūnaha rauropi kaha me te māia
  • hāpai kia ngangahau, tū pakari me te urupare a Aotearoa i te ao
  • kakama o te aronga ki te whakatūtaki i te taihara ipurangi.

Ko te whakatinana i te rautaki tētahi kaupapa tuatahi i raro i te DSA, te whakakaha kia tū pakari te motu, me te whakarite kei te ngātahi ngā rāngai tūmatanui me te tūmataiti ki te tautoko i tētahi ao tuihono haumaru ake. Kei roto te ine i tō tātau anga whakamau ki te whakaiti i ngā pānga ōhanga o ngā raruraru ipurangi me te whakapai ake i ngā tikanga haumarutanga ipurangi i te whānuitanga o tēnei mahi.

Ko te whakarite kei a tātau te ohu mahi ki te whakatutuki i te hiahia e tipu haere ana ki ngā pūkenga ipurangi he mea taketake ki ā tātau mahi ki te hiki i tā tātau haumarutanga ipurangi ā-motu. Ka noho tonu ko te waihanga i tētahi ara pūmanawa ipurangi ā-motu te arotahi o ngā mahi wā roa.

I roto i ēnei mahi, kei te hōpara te Kāwanatanga i ngā whai wāhitanga hei pātui me te ahumahi ki te whakarite i te poto o te hunga mahi me ngā pūkenga. Kei roto i tēnei ko te pātui e pā ana ki ngā kaupapa mō ngā ākonga kura takawaenga, kura tuarua hoki o Aotearoa hei whakatipu i ngā mōhio haumarutanga ipurangi o ngā ākonga, te hāpai i ō rātau pūkenga i tēnei wāhanga, me te whakatairanga i tō rātau kaingākau me tō rātau mōhio ki ngā ara mahi haumarutanga ipurangi.

Ko te ingoa pai o Aotearoa hei hoa pātui pono tētahi tūāpapa papai mō te ahumahi haumaru ipurangi hei hoko i ngā hua me ngā ratonga ki te ao.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Te Tari o te Pirimia me te Komiti Matua
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Kia haere tonu te hōrapa o te Rautaki Haumarutanga Ipurangi
    • Te whakarewa anō i tētahi kaupapa pūkenga haumarutanga ipurangi mō ngā kura takawaenga, kura tuarua hoki

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia te Rautaki Whakamaru Ipurangi o Aotearoa 2019 — Te Tari o te Pirimia me Te Rūnanga Matua (PDF 2.5MB).

Digital Boost

He tino tautoko i te: Mahi Tika, Mahi Tahi, Mahi Ake

Ko ngā ūmanga iti (19, iti iho rānei ngā kaimahi) he 97% o ngā umanga o Aotearoa me te 29% o ngā mahi ka tukuna.[Footnote 1] Ko te hāpai ake i ō rātau kaha ki te whakamana me te whakamahi i ngā hangarau matihiko kāore e whai pānga anake ki tō rātau whakaputaranga ake me te tū pakari, engari ka hāpai anō kia kaha ake te tipu, te whakaputaranga me te hanga mahi puta noa i te motu.

E whakarato ana te kaupapa Digital Boost i ngā whakangungu me ngā tautoko ki ngā pakihi iti hei āwhina i a rātau kia pai ake ō rātau pūkenga matihiko, ā, me te whai kia tae ki ngā umanga 90,000.

Ko te Digital Boost Checkable, i whakarewahia i nā tata nei, he utauta tātaritanga matihiko koreutu e whakahaere ana i ngā arotake āmiki o te āhuatanga matihiko o tētahi pakihi me te tuku i tētahi mahere raupapa mō ngā mea hei whakatika, ā, me pēhea.

Kei roto i ngā wāhanga whai ake o tēnei kaupapa ko te whakawhānui i te Digital Boost Alliance, ko ōna mema he waihanga paiherenga kia ngātahi te whakatairanga i te whakamahi i ngā hangarau matihiko puta noa i Aotearoa. Kei te whai pūtea a Digital Boost i tēnei wā atu ki te marama o Pipiri 2023.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Hīkina Whakatutuki
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Te whakaurunga o te utauta tātaritanga ‘Checkable
    • Te Mapi Ara Digital Boost Alliance

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia a:

Te Whakapai Ake i te Tūhonohono Tuawhenua

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

He mea waiwai te whakauru ā-matihiko mō te whakauru ki te ōhanga me te iwi whānui i tēnei. Ahakoa mō ngā ratonga tūmatanui tuihono, mō te hauora me te mātauranga, kia whakapā haere tonu ki te whānau me ngā hoa, te tautoko rānei i te whanaketanga auahatanga me te whakamahinga o ngā hangarau matihiko i roto i ā tātau pakihi, hapori hoki, me whai wāhi atu ngā tāngata i ngā rohe katoa o Aotearoa me te tūhonohono reo e eke ai ki ō rātau hiahia ora me te mahi.

E ai ki tana kaupapa o te Whakapai Ake i te Tūhonohono ki Tuawhenua ka whakatutukihia e te Kāwanatanga tana kaupapa i pūmau rātau i te pōtitanga 2020 kia whakaratoa he $60 miriona atu anō hei whakapai ake i te tūhonohono ki ngā rohe kāore i te tino tiakina e uaua ai te raukaha me ngā whakatiki hōkaitanga.

I roto i tēnei hanumitanga, i hangaia e te Kāwanatanga te Kaupapa Kaiwhakamahi Mamao (RUS), ā, he whakarato i ngā kōwhiringa hōkaitanga hou me ngā kōwhiringa tūhononga mō ngā kāinga kei ngā wāhi mamao me te tuawhenua kāore nei he ratonga aunui.

E whai hua anō ai ēnei rohe mai i ngā painga pūmau e pā ana ki te Kaupapa Aunui Tino-Tere (UFB), Te Kaupapa Aunui Tuawhenua (RBI), te Tūhonohono Marae, te Tūhonohono ā-Rohe, me ngā kaupapa Rural Capacity Upgrades (RCU), me te Mobile Blackspot Fund (MBSF), huihui katoa neke atu i te $2.5 piriona te haumi a te kāwanatanga mai i te tau 2011.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Ngā tari kaiārahi:
    • Hīkina Whakatutuki
    • Te Manatū Ahumatua
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Ka whakarewahia te Kaupapa Kaiwhakamahi Mamao
    • Ka whakaroahia ake te Rural Capacity Upgrade

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia te Whakatere ake i tō tātau whakaoranga ā-ohanga — Tahua 2022 — Te Tai Ōhanga.

Te whakatere ake i te Auahatanga Māori

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

E whakarato ana ngā hangarau matihiko i ngā whai wāhitanga nui mō te Māori, mai i te whakaoranga o te reo Māori me te whakarauoranga o te tuakiri ahurea, ki te hāpai i te mātauranga mō ngā pakihi auaha, ki te hanga mahi mā ngā rangatahi.

E whai ana te whakatere ake i te Auahatanga Māori ki te mahi i ngā tūmomo mahinga puta noa i te ōhanga matihiko Māori me te whakapiki i te whai wāhitanga o te Māori i roto i te rāngai matihiko hei rangatira pakihi, rakahinonga me te kaitukumahi. Ko te mahi tuatahi i raro i tēnei kaupapa ko te whakaoti i tētahi pūrongo mō te pūnaha rāngai kia pai ake te kitea o te mahinga Māori onāianei me te tūhonohono mō te pānga kaha ake.

I tua atu i tēnei mapi pūnaha rauropi, ka taea ngā mahi ā muri ake a te Kōmihana Tūāwhiorangi te whiri mai ki roto i tēnei, ā, ka haere tonu ngā kōrerorero a te Kāwanatanga me ngā māngai o te Rōpū Raraunga o Ngā Rangatira ā-Iwi hei hōpara i ngā upane me ngā mahi ngātahi kia taea e te Māori te whai ngā mahinga auaha mā ngā hangarau matihiko.

Ko ngā upane ā muri ake pea ko te waihanga i tētahi taumahi ‘kaitaunaki’ hei tuku tautoko tonu ki te Māori kei tēnei rāngai.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi:
    • Hīkina Whakatutuki
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Te whakaotinga o te rangahau hei whakamahere i te pūnaha rauropi Māori i rō hangarau
    • Te whakaaetanga me Ngā Rangatira ā-Iwi mō ngā mahi ngātahi hei kauneke whakamua i te auahatanga Māori

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia a We See Tomorrow First — DigitalTechITP.

Ngā raraunga hei utauta mō te whakatau tikanga me te oranga

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

He pānga hira tō te āhua o te whakaraupapa me te whakaatu i ngā tirohanga ka whakaemihia e mātau me ngā kōrero ka whakapuakina e mātau. E rua ngā kaupapa ko ōna whāinga ko te āwhina i te iwi Māori me Te Moananui-a-Kiwa kia āhei atu ki ngā raraunga me te whakamahi hei kauneke whakamua i ō rātau iwi.

Te Whata

Kua hangaia e ngā iwi tētahi tūāpapa raraunga ahurei e taea ai e ngā iwi Māori te hāpai ngā raraunga mō te hoahoa me te whanaketanga a ngā iwi. He pūhara raraunga a Te Whata i hangaia ake nā ngā iwi, mā ngā iwi. He whakahiato mai i ngā raraunga a ngā iwi mai i ngā pūtake maha kua whakatūturuhia, e taea ai e Ngā Kaiwhakahaere Mōhiohio a Ngā Iwi te whirihora i ngā tūtohu ka taea te whakamōhio ngā rautaki me ngā haumitanga a ngā iwi. Mā Te Whata ka taea e te Māori te tuari ngā kōrero raraunga e tino whakaata ana i ngā uara me ngā āhuatanga tūturu o ngā iwi. Ka whakamana a Te Whata i ngā iwi ki te whakatau tikanga hira mō rātau anō, mā rātau anō, mēnā rānei, ki te kōwhiri rātau, me ō rātau pātui Karauna mā ngā matapaki waiwai me te rautaki e whakamōhiotia ana e ngā raraunga kounga e wātea ana i Te Whata.

Pacific Data Fale o Aotearoa

I Aotearoa, kei reira anō tētahi kaupapa i hangaia hei hāpai ake i te oranga o ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa. E whakahiato ana te Pacific Data Fale o Aotearoa ngā raraunga, ngā rangahau me ngā pūrongo mō ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa i ngā wāhanga o te tatauranga ā-iwi, hauora, mātauranga, ōhanga me te oranga. He whakarato hoki i tētahi tātai o ngā tohunga raraunga, ngā kaitātari, ngā pūkenga whakaaro me ngā kōtuinga o Te Moananui-a-Kiwa, kia mārama ake ai tātau ki ngā raraunga hōhonu e wātea ana.

E whakaatu ana ēnei kaupapa e rua me te āhukahuka i te uara parapara, hira hoki o ngā tirohanga rerekē o ngā tikanga mahi raraunga e rua me te whakamahi i ngā raraunga ki te oranga tōpū o Aotearoa.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Tatauranga Aotearoa
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Te waihanga haere tonu i ngā huingararaunga e wātea ana i Te Whata, ā, me te kauneke haere tonu i te taumahinga
    • Te noho tonu hei kaitohutohu mō ngā rauemi raraunga o Te Moananui-a-Kiwa ka tuarihia mā te Pacific Data Fale o Aotearoa kei runga i Figure.NZ

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia a:

Mahere Takahuritanga Ahumahi Hangarau Matihiko

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

I puta i te rāngai hangarau matihiko — ngā mahinga pērā i te tukatuka raraunga, te hoahoa pūnaha rorohiko me te whakaputa pūmanawa — neke atu i te $7.4 piriona ki te ōhanga o Aotearoa i te tau 2020, ā, kei te tere te tipu haere o ngā mahi i roto i te rāngai.

He kaupapa hira te Mahere Takahuritanga Ahumahi Hangarau Matihiko (ITP) i roto i te Mahi Ake a te DSA. Ka āwhina ki te whakatere ake i te whakaoranga o te ōhanga me tō tātau whakapakari i a tātau anō mai i te KOWHEORI-19, ā, ka neke i a Aotearoa ki te whāinga o tētahi ōhanga utu ā-haora nui, tukunga waro iti.

Ko tētahi kaupapa hira i raro i te ITP ko te hōrapa i ngā mākete o tāwāhi i tīpakohia tētahi Kōrero Hangarau me te Auahatanga o Aotearoa hirahira. I raro i te maru o ‘We See Tomorrow First’, mā te Tech Story e whakapai ake i ngā tirohanga a te ao ki tō tātau rāngai hangarau, ā, ka mutu, ka whakanui ake i ngā hoko ki tāwāhi me te kukume mai i ngā tāngata pūmanawa me te haumitanga mai i tāwāhi.

Ko tētahi mahi hāngai ko te waihanga i tētahi putanga ā-motu o te Tech Story, ā, ka whakamahia hei whakaatu i te māiatanga o te ara mahi o te rāngai ki ngā rangatahi o Aotearoa.

Ka kauneke whakamua anō te ITP i ngā tautoko mō te pūnaha rauropi Pūmanawa Rorohiko hei Ratonga (Software-as-a-Service, SaaS). He nui ngā mahi kua oti kē ki te whakatū i a kiwiSaaS, he hapori e whakamana ana i ngā kaiārahi pakihi me ngā rakahinonga pūhou ki te tuari whakaaro me ngā tikanga pai rawa kia puta ai ō rātau ihu hei kaihoko ki tāwāhi me ngā kaihanga tūranga mahi i roto i tō tātau ōhanga.

Kei te kauneke anō te ITP i tētahi whakatinanatanga hāngai o te Mahere Pūkenga Matihiko me Ngā Pūmanawa, ā, ka kōkiri i tētahi aronga pipiri ake hei whakarite i ngā whāruarua me ngā whai wāhitanga i roto i te puna pūkenga matihiko, tae atu ki aua wāhi pērā i ngā SaaS me ngā pūkenga ipurangi.

Ko ngā mahi hei whakawhanake, whakarei ake me te pupuri i tō tātau ohu mahi matihiko ka taea te tautoko ngā mahi hei hanga i ngā pūkenga arowhānui me te tauwhāiti i roto i te puna pūkenga, e mōhio ana he honohono ngā rā ki ngā tūranga ara mahi tauwhāiti i te nuinga o te wā, ā, he maha ngā pūkenga matihiko me whai pūkenga tōpū.

Ko te whakarite i ngā whāruarua kei te puna pūkenga (engari kāore i te whāiti) ko ngā ara kōmitimiti-mahi pai ake ki ngā tūranga matihiko (tae atu ki te SaaS me te ipurangi) me ngā mahi hei whakapai ake i te kanorautanga o te ohu mahi o te rāngai. Ko te ine i te whai wāhitanga ki ngā paerewa hangarau matihiko kei te kura tuarua, me ngā kaupapa pūtaiao, hangarau, pūkaha, ngā toi me te pāngarau (STEAM) kei te mātauranga matua, kei roto i te whānuitanga o tēnei mahi.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Hīkina Whakatutuki
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Te hōrapa i te ‘Tech Story
    • Te waihanga i te pūnaha rauropi SaaS
    • Te kauneketanga o ngā mahi i roto i te Mahere Pūkenga Matihiko me Ngā Pūmanawa

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia a We See Tomorrow First — DigitalTechITP.

Te Ara Paerangi

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

Ka tino whai painga te whanaketanga me te whakatinanatanga o ngā hangarau mai i ngā rangahau tino hou, te pūtaiao me ngā mahi auahatanga. Nō reira, ka taea e ngā hangarau matihiko, ko ngā raraunga kei te iho, te āwhina ki te whakakaha i ngā pūnaha rangahau, pūtaiao me te auahatanga.

Ko te whai a te kaupapa Te Ara Paerangi he hanga i tētahi pūnaha rangahau tūmatanui hou, ā-anamata mō Aotearoa, e tū pakari ai i te taha o ngā pūnaha pai rawa i te ao.

He wāhanga hira tō ngā hangarau matihiko ki te whakatutuki i tēnei uaratanga, otirā mā te whakakaha i te tūāhanga raraunga e taea ai ngā rangahau paemua atu anō me te waihanga i ngā tūhonohono nui ake puta noa i te pūnaha.

Ka taea anō e te tūhonohono matihiko te tautoko kia nui ake te whakamahi i ā tātau rauemi pūnaha rangahau ki ngā rohe, e noho ai, e mahi ai ngā tohunga me ngā pūkenga mātauranga Māori, e āwhina ai ki te whakahōnore i Te Tiriti o Waitangi me te whakatinana i ngā wawata rangahau Māori.

Kua kati ngā whakawhitiwhiti kōrero mō tētahi Pepa Kākāriki; ko ngā mahi whai ake mō Te Ara Paerangi ko tētahi tuhinga rautaki Pepa Mā ka whakaū i ngā tohutohu mō te kaupapahere.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Hīkina Whakatutuki
  • Te mahi i te tau 2022: Te whakarite i tētahi tuhinga rautaki Pepa Mā

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia Te Ara Paerangi — Hīkina Whakatutuki.

Mana Whakahaere Raraunga Māori

He tino tautoko i te: Mahi Tahi, Mahi Ake

Ka whakaahu ngā kaupapahere mana whakahaere raraunga me ngā pou tarāwaho i te āhua o te tuku i te māiatanga o ngā raraunga ki te āwhina ki te rongoā i ngā whakapātaritari ōhanga me te pāpori, tae atu ki te āhua o tā tātau whakarite i ngā mōrea e pā ana ki te toro me te tuari raraunga.

E whai ana te kaupapa Mana Whakahaere Raraunga Māori ki te waihanga me te whakatinana i ngā tohutohu mō tētahi aronga mana whakahaere raraunga e whakaata ana i ngā pānga o ngā iwi me te Māori me te whakaū i te Tiriti.

Ka puta i tētahi tukanga o te hoahoa-ngātahi, te ārahi-ngātahi e te Rōpū Raraunga o Ngā Ratonga ā-Iwi me Tatauranga Aotearoa, tētahi aronga mā ngā tari kāwanatanga ki te mana whakahaere raraunga e taea ai ngā hiahia, ngā pānga me ngā wawata raraunga a te Māori, me te whakarite ka whakamōhiotia ngā whanaketanga anamata e te Māori, me te Māori anō hoki.

E whai ana te tauira kia hāngai puta noa i te pūnaha raraunga, e taea ai te whakamana me te whakatinana puta noa i ngā tari raraunga hira. Ko tētahi rōpū mahi taumata teitei — Te Ohu Raraunga — mai i ngā iwi me ngā tohunga raraunga Māori (Taha ki te Māori) me ngā tari Karauna hira (Taha ki te Karauna) kei te hanga i te tauira mana whakahaere.

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Tatauranga Aotearoa
  • Ngā mahi i te tau 2022:
    • Ka hangaia e Te Ohu Raraunga te tauira mana whakahaere mā te whakamahi i te huatau waka hourua
    • Ka oti te tauira hei whakamātautau me whakatinana hei te tīmatanga o te 2023

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia te Hoahoa-ngātahi i te mana whakahaere raraunga Māori — Data.govt.nz.

Takuhe Ārohia Innovation Trailblazer

He tino tautoko i te: Mahi Ake

He maha ngā āhuatanga o te auahatanga, mai i te hōrapa i ngā hua me ngā ratonga hou, ki te whakapai ake i te whakanaonga me ngā tukanga pakihi. I te ao matihiko, ko te auahatanga kei te nui haere atu te kōkirihia e ngā raraunga, te mahi tahi me te aronga ratonga, ā, ehara i te mea me whai i ngā mahinga raraunga me te whanaketanga (R&D) tauwhāiti.

Hei whakakī i tētahi whāruarua o te taiao tuku pūtea onāianei, kei te whakaurua mai e te Kāwanatanga te Takuhe Ārohia Innovation Trailblazer ehara i te auahatanga R&D, ā, e taea ai pea te pakaru atu ki te ōhanga whānui. Ka whakawhānui tēnei kaupapa i te momo tautoko auahatanga e whakaratoa ana ki ērā pērā i ngā ūmanga matihiko kāore nei ngā mahinga auahatanga i te wātea i ngā wā katoa i raro i te Poapoa Tāke Rangahau me te Whanaketanga (RDTI).

Ko wai kei te kōkiri i ēnei mahi?

  • Tari kaiārahi: Hīkina Whakatutuki (he mea whakatinana e te Callaghan Innovation)
  • Te mahi i te tau 2022: Te whakaurunga o tētahi takuhe hou mai i te waenganui o te Mahuru

Kei te hiahia mōhio anō koe? Tirohia Ngā takuhe hou hei whakapiki i te auahatanga — Hīkina Whakatutuki.

Te whakakaha i ā tātau mahi — ētahi atu mahinga kua tīpakohia

Te Rōpū Haumaru Matihiko

Kawenga: Te Tari Taiwhenua

E urupare ana te Rōpū Haumaru Matihiko ki ngā ihirangi whakarekereke angahāruki me ngā rauemi tuihono koeretanga tamariki.

Ka mahi Ngā Kaitūhura Apo Tamariki Matihiko a Te Tari Taiwhenua me ngā tari o te motu me tāwāhi, te whakawhitiwhiti mōhio mō te hunga e whakamahi ana i ngā ipurangi ki te tuari i ngā rauemi houhou. Kei a rātau ngā pūkenga ki te whaiwhai haere me te hopu i ngā nanakia.

Ka urupare Ngā Kaitūhura Apo Tamariki Matihiko ki ngā ihirangi e hāpai ana, e whakatenatena ana i ngā angahāruki whakarekereke, ā, ina hiahiatia, te mahi tahi me ngā kaihautū ihirangi tuihono kia tangohia aua rauemi.

Ētahi atu kōrero: Haumaru tuihono — Te Tari Taiwhenua

Ngā Tikanga Paihere

Kawenga: Tatauranga Aotearoa

E arotahi ana Ngā Tikanga Paihere i te āhua o te whakamahi i ngā raraunga mō te Māori me ētahi atu rōpū he iti te kitea mō ngā kaupapa rangahau. He torotoro i ngā tikanga 10, tae atu ki ngā pūkenga, pono, me te tapu, hei whakatakoto i tētahi pou tarāwaho hei ārahi kia haumaru, kia whai kawenga, kia tika te whakamahi i ngā raraunga e ai ki ngā tikanga.

Ētahi atu kōrero: Ngā Tikanga Paihere — Data.govt.nz (PDF 1.6MB)

Te whakaurunga matihiko mā ngā whanaketanga pūkenga

Kawenga: Te Tari Kaumātua me Te Manatū mō Ngā Iwi o Te Moananui-a-Kiwa

Ko ngā kaumātua me ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa ētahi rōpū e 2 i whakaaturia e ngā whakawhitiwhiti kōrero tūmatanui me ētahi atu rangahau he nui ake te noho mōrea ki te aukatinga matihiko, ā, ka heke haere te pono me te ngākau titikaha o te hunga kaumātua ake ki te whakamahi hangarau matihiko i a rātau ka pakeke haere.

Kei te ārahi Te Tari Kaumātua i tētahi kaupapa whakangungu mōhio ā-matihiko toa o te ao hei tautoko i ngā kaumātua ki te uru ki te ipurangi me te whakahaere haumaru i ngā tauwhitinga tuihono, e pai ai te kounga o tō rātau ao i a rātau ka pakeke haere.

Tāpiri ki tēnei, kei te mahi tahi te Kāwanatanga me te hapori Te Moananui-a-Kiwa ki te whakapiki i te whakaurunga matihiko mā te:

  • waihanga i Ngā Pokapū Matihiko Hapori o Te Moananui-a-Kiwa hei tautoko kia pai ake te urunga matihiko me te tipu o ngā pūkenga
  • whakatū i tētahi Tahua Pūrere Matihiko Hapori hei āwhina ki te toro i ngā ratonga matihiko
  • waihanga i ngā anamata pūtaiao, hangarau, pūkaha me te pāngarau (STEM) o Te Moananui-a-Kiwa mā te kaupapa Toloa.

Ko ētahi tohu nui hei ngā tau e heke mai ko te:

  • hōrapa i ngā ratonga mā te waea 0800 Tech Hub me Te Tāhuhu o te Mātauranga hei whakarato i te whakatapoko matihiko me ngā tautoko tūhonohono ki ngā hapori o Te Moananui-a-Kiwa
  • whakarato i te kaupapa Kaupapa Oranga Toloa tauira hei tautoko i ngā ākonga STEAM o Te Moananui-a-Kiwa me te manaaki ākonga
  • whakatū i tētahi kaupapa mahi tauira STEAM Te Moananui-a-Kiwa me ngā pātui ahumahi.

Ētahi atu kōrero:

Te Pae Tawhiti

Kawenga: Te Manatū Whakahiato Ora

He kaupapa takahuri tau-maha nui Te Pae Tawhiti e māmā ake ai, e ngāwari ake ai mō ngā tāngata o Aotearoa ki te whiwhi āwhina me te tautoko mā te pūnaha oranga ina hiahiatia ana, te tautoko i te whakatikatika a te Kāwanatanga i te pūnaha hauora.

Ka whakarato i ngā whiwhinga nui mō ngā tāngata o Aotearoa i tōna roanga, tae atu ki tētahi ratonga matihiko whānui mā rātau e hiahia ana ki te whakamahi, ngā ratonga tere me te tika, ngā tukanga māmā ake me te pūrangiaho, me te kaha ki te rapu i ngā āwhina whaiaro ake ina hiahiatia ana.

I whakaratoa he pūtea i te Tahua 22 mō te 1 tau ki te hoahoa me te whakatakoto i ngā tūāpapa kia takatū ai mō te takahuritanga o ngā whakahaere me ngā tauira ratonga a Te Manatū Whakahiato Ora (MSD). Kei te whakaritea he pūtake pakihi āmiki.

Ētahi atu kōrero: Tā Mātau Aronga Rautaki: Te Pae Tawhiti — Te Manatū Whakahiato Ora

Te whakaū i te Kapua a te kāwanatanga

Kawenga: Te Tari Taiwhenua

Kei te tautoko te Kāwanatanga i ngā tari ki te whakamana i ngā hangarau kapua hei āwhina ki te whakarei ake i ngā wheako kiritaki, te tautoko i te haere tonu o ngā ratonga me te whakapai ake i te haumarutanga, ā, kia pai ake te mahi tahi i waenga i te Māori me te Karauna mō te whakamana i te kapua.

Kei te mahi te Āpiha Matihiko Matua a te Kāwanatanga me te hunga whai pānga ki te:

  • tautoko i te whanaketanga o te kaha rāroto ā-kapua
  • whakatere ake i te whakamahi i ngā mahi rorohiko kapua e ngā tari kāwanatanga
  • whakarei ake i te pono mā te tautoko i te kōrerorero Māori/Karauna kaha ake mō te whakamahi i te kapua mō ngā raraunga Māori e puritia ana e te Karauna, ā, me te waihanga i ngā tauira Haumarutanga Kapua.

Ētahi atu kōrero: Te Kaupapa Kapua a te Kāwanatanga

Te hāpai i ngā hangarau matihiko mō te ikiikitanga pūnaha hauora

Kawenga: Te Manatū Hauora

Ka taea e ngā hangarau raraunga me te matihiko te āta whakauru mai i te huringa:

  • mō te āhua o te whakarato i te manaaki hauora
  • te kounga o ngā putanga hauora
  • tō tātau kaha ki te neke mai i te whakamaimoa mate ki te arotahi ki te ārai me te oranga.

Kei te whakarite te Kāwanatanga ki te hiki i ngā tūāhanga raraunga me te matihiko me te kaha kia pai ake ai te mahinga a te pūnaha hauora.

Ka hāngai ngā haumitanga o ēnei tau ēnei ki te Mahere Hauora o Aotearoa (NZHP) me ngā whāinga o te whakahou i te pūnaha hauora, tae atu ki:

  • te tūāhanga matihiko e hiahiatia ana mō te Hōhipera hōu o Ōtepoti
  • punenga raraunga pai ake
  • te whakataenga matihiko
  • te auahatanga
  • Hira (he pūhara mōhiohio hauora ā-motu)
  • hauora taupori me te whakahaerenga mate.

Ētahi atu kōrero: Hauora matihiko — Te Manatū Hauora

Te kaupapa hōrapa i te 5G

Kawenga: Hīkina Whakatutuki

Ko te 5G te reanga whai ake o te hangarau pūkoro kawe. E tūmanako ana ka tere ake te whakarato me ngā ratonga pūkoro kawe tōtika ake, me ngā whai wāhitanga hei tautoko i te auahatanga me te whakaputaranga. Kei te mahi te Kāwanatanga ki te tohatoha i ngā tika wā roa ki te tūāwhiorangi irirangi kia tōtika ai te hōrapa i te 5G i Aotearoa.

Ētahi atu kōrero: Te whakariterite mō te 5G i Aotearoa — Whakahaerenga Tūāwhiorangi Irirangi — Hīkina Whakatutuki

Kaupapa Ōhanga Matihiko

Kawenga: Te Taurapa Tūhono (NZTE)

Ka taea e te ōhanga matihiko — tauhokohoko, hokohoko me te hopu i te uara tuihono — te āwhina ngā kaihoko ki waho o Aotearoa kia angitu i ngā rohe puta noa i te ao, ā, me te iti iho o te pānga taiao tēnā i ngā i ngā hoko ki waho tuku iho.

He tuku tohutohu a NZTE me ngā tautoko ki ngā kaihoko ki waho e kaingākau ana kia taea ai te hokohoko ki te ao i ngā wāhi hoko matihiko, ā, ka taea te hono ngā pakihi ki ngā tautoko takitahi hei āwhina ki te toro ki ngā mākete tauwhāiti.

Ētahi atu kōrero: Ōhanga Matihiko — Te Taurapa Tūhono

Tauhokohoko Matihiko

Kawenga: Te Manatū Aorere

He wāhanga hira te tauhokohoko matihiko nō te kaupapahere tauhokohoko o Aotearoa i te mea ka taea te takawaenga te whai wāhi atu ki te tauhokohoko me te tautoko i te tipu o ngā pakihi o Aotearoa, me te whakapiki i te auahatanga me te whakaputaranga.

Ko ngā wāhi arotahi hira mō te Kāwanatanga ko te whakatinana me te whakawhānui i te Whakaaetanga Pātuitanga Ōhanga Matihiko (DEPA), me te whakariterite anō i ngā whakaratonga matihiko kei roto i ngā whakaaetanga tauhokohoko me te Whakahaere Tauhokohoko te Ao (WTO).

I roto i te urupare a te Rūnanga Matua ko tētahi tūtohutanga mai i te Trade For All Advisory Board, i whakaae ā-wairua te Kāwanatanga ki te arotake i ngā āhuatanga kaupapahere e whakaawe ana i te tauhokohoko matihiko me te tautoko i te ōhanga matihiko.

I tautokona te arotake e te Pūrongo a Te Rōpū Whakamana i Te Tiriti o Waitangi o nā tata nei ki te Upoko Ī-tauhoko o te Whakaaetanga Matawhānui me te Kaikaha o te Pātuitanga Moananui-a-Kiwa Whānui (Pūrongo Wai2522).

Ka puta anō i tētahi arotake ko tētahi whai wāhitanga hei whiriwhiri me pēhea te tautoko a te kaupapahere tauhokohoko matihiko ki te whakatinanatanga o ngā whāinga o te DSA.

Ētahi atu kōrero: Tauhokohoko Mō Ngā Kaupapa Katoa — Te Manatū Aorere

Te titiro whakamua

I whakaaturia e te tukanga kōrerorero tahi mō te Rautaki Matihiko mō Aotearoa kāore i te poto ngā whakaaro auaha mō te āhua o te whakakaha i te anamata o Aotearoa, mēnā ka mau tonu te arotahi ki te Mahi Tika, Mahi Tahi me te Mahi Ake.

I kaha te puta mai o ngā wāhanga mahi anamata e 4 e whai ake — ngā wāhi kāore anō kia whai rawa pūmau engari kei te hiahia ki te whakatakoto i te tūāpapa mō ngā kaupapa o ā muri ake.

Ngā matatika raraunga me te atamai hangahanga (AI)

I te mea he mea hanga te AI e ngā raraunga, e whirinaki ana tō tātau kaha ki te kauneke i te whanaketanga matatika me te auaha me te whakamahi i te AI ki te whakawhānui i tētahi pūnaha rauropi raraunga pono me te matatika.

Ka taea e Aotearoa te noho hei reo ā-ao ārahi i roto i te mana whakahaere raraunga, te whakatairanga i te pono, te whakatika i ngā mōrea ki te tūmataitinga, te whakaū i ngā tirohanga ao Māori, me te tautoko i te tuitui hononga me te whakariterite puta noa i te ahumahi, ngā rōpū rangahau me te hapori whānui ake.

Hei mahi tuatahi, ka ngana tātau ki te whakapakari i te āheinga matatika raraunga i roto i te rāngai tūmatanui, ā, ka hōpara haere tonu i ngā painga o tētahi Pokapū mō Ngā Matatika Raraunga me te AI. Ko ngā mahi i tēnei wāhi ka tino tautoko i te pou Mahi Tika a te DSA me te tautoko i te Mahi Ake me te Mahi Tahi mā te whakamana i ngā tauira pakihi hou me te whakatū i tētahi pūnaha rauropi e whai take ai mō te katoa.

Haumarutanga ipurangi

E whakaahua ana te Rautaki Whakamaru Ipurangi o Aotearoa 2019 i te āhua o te tipu haere tonu ā-hōhonu, ā-whānui o ngā tuma ā-ipurangi ki tō tātau haumarutanga. Nā te urupare ki ēnei tuma i roto i te horopaki o te huringa hangarau tere me te nui haere o te mātanga o ngā pūtake kino me mātua whakanui ake a Aotearoa i tōna ake kaha me tōna ake mātangatanga.

Kua tipu haere te haumi ki te urupare haumitanga ipurangi me ngā whakahaere tuku tohutohu i ngā tau kua hipa. Engari, me haumi tonu tātau kia tino pakari ake ngā whatunga e whirinaki ana tātau mai i ngā tuma ipurangi — mai i ērā ka pā ki ngā kaiwhakamahi kāinga takitahi tae atu ki ērā kei ngā tūāhanga taketake — me te whakapakari i te kaha me te mōhio puta noa i te ōhanga me te iwi whānui.

He mea taketake ēnei mahi mō te kauneke whakamua i te DSA puta noa i ōna pou katoa. Ka puta i te haumarutanga ko tētahi tūāpapa kaha mō te kauneke whakamua i te pou Mahi Ake, me te āwhina i te tangata kia mōhio ai me pēhea e haumaru ake i runga ipurangi ka whakaheke i ngā tauārai e whai ana te pou Mahi Tahi ki te whakarite. Ka tautoko anō te whakaiti i ngā whakaraerae ki ngā tuma haumarutanga ipurangi me te whakatairanga i ngā paerewa i runga ipurangi i te pou Mahi Tika, e ngākau titikaha ai te iwi o Aotearoa me ngā pakihi me te haumaru i te ao rorohiko.

Ko tētahi tautoko ki ēnei mahi, kei te hanga a CERT NZ i tētahi Pou Tarāwaho Ine Pakari Ipurangi ka tuku i ngā inenga paerewa, te tautuhi i ngā wāhi e ngoikore ana te pūnaha rauropi ipurangi, me te āwhina kia mārama te tōtikatanga o ngā wawaotanga.

Te Mahere Mahi Whakaurunga Matihiko

I tēnei wā tata ki te 1 i roto i te 5 ngā tāngata o Aotearoa kāore e taea, kāore rānei e hiahia ki te tauwhitiwhiti i runga ipurangi, ā, he nui ake te mōrea ki te Māori, ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa, ngā kaumātua, ngā kaiheke me te hunga hauā. Kua kitea e te KOWHEORI-19 ngā pānga nui o te aukatinga matihiko, nō reira ko te whakaaro he mea waiwai te whakaurunga matihiko mō te whakauru ki te iwi whānui onāianei.

Kua anga whakamua, otirā i ngā wāhi o te whakawhānui i tā tātau whatunga tūāhanga ipurangi, te tautoko i ngā tamariki ki te ako mai i te kāinga, me te whai i ngā pūkenga hei hāpai ake i te tangata / ngā whānau, ngā iwi o Te Moananui-a-Kiwa me te hunga kaumātua. Engari, kāore e tino nui ēnei ki te whakatutuki i te uaratanga a DSA o te whakaurunga mō te katoa.

Kei te ārahi a Te Tari Taiwhenua i ngā mahi ki te whakakīkī i te whārua matihiko i te taha o ngā tari e tika ana (taea atu ki Te Manatū mō te Hunga Hauā hou), te ahumahi, ngā iwi Māori me ētahi atu rōpū hapori ki te waihanga i tētahi Mahere Mahi Whakaurunga Matihiko tau-maha, i waenga tari ka tino āwhina ki te kauneke i te pou Mahi Tahi o te DSA.

Ngā māhanga matihiko

Puta noa i te ao, kei te hangaia e ngā ūmanga, ngā ahumahi, ngā tāonenui me ngā whenua hoki ‘ngā māhanga matihiko’ — ngā whakaaturanga mariko o ngā āhuatanga ao tūturu me ngā pūnaha pērā i ngā hōhipera, ngā piriti, me ngā pūnaha hiko — kia pai ake ngā whakatau mā te whakamahi raraunga. Ko ngā tāonenui atamai tētahi tauira whaitake e whakaatu ana me pēhea e pai ake ai i ngā aronga māhanga matihiko te whakamahere tāone, whakahaerenga tūāhanga me te tuku ratonga ki te iwi whānui.

Hei tautoko i tētahi kōrerorero taumata ā-motu anamata mō te māiatanga māhanga matihiko, ka whakamahere mātau i te āhuatanga onāianei o te māhanga matihiko i Aotearoa me te waihanga i tētahi tukanga whakaurunga mō te kōrerorero tahi. Ka taea e tēnei te whakamōhio atu te whakaaroaro mō te wāhanga o ngā kaupapahere kāwanatanga mō te whakamana i te whakamahi, e taea ai te hōpara ngā tūmomo wawaotanga whānui ka taea, tae atu ki te tuitui here ahumahi, te rangahau me te whakawhanake pūkenga, mā ngā tukanga whai ratonga a te kāwanatanga.

He tino nui te māiatanga o tēnei wāhanga mō te kauneke whakamua i te pou Mahi Ake o te DSA mā te whakapai ake i te tōtikatanga me te whakamana i te auahatanga, ā, ka taea hoki te tautoko te whakaurunga me te pono mā ngā ratonga pai ake me te waihanga i ngā pūnaha raraunga pono.

Whakakapi

Huihui katoa, ko ngā kaupapa me ngā mahi kei roto i tēnei Mahere Mahi ka noho hei ara mapi hao nui mō te tau e tū mai. Ko te tikanga ka tata atu tātau i te whakatinanatanga o tēnei ki te whakatutuki i ngā whakaritenga taumata teitei e 9 o te ngākau titikaha kei roto i te DSA, ā, hei te tau 2032 ko te matapae, i tua atu i ētahi atu āhuatanga:

  • “He haumaru ngā tāngata katoa o Aotearoa, ā, he haumaru i runga ipurangi”
  • “E wātea ana te ipurangi tino tere ki te iwi katoa o Aotearoa”
  • “Ka whānau mai ngā pakihi katoa o Aotearoa kia matihiko, ā, e tautokona ana ki te whai i ngā utauta matihiko e whaikiko ana ki a rātau”.

Ka whakaritea e Tatauranga Aotearoa, kei roto katoa ngā tari katoa i te waihanga i te Rautaki me te Mahere Mahi i roto i ngā marama 12 ki te 18 e whai ake ka whakatū haere me te tuku raraunga hei whai haere i tō tātau anga whakamua ki ngā whakaritenga angitu.

Ka whakaritea he pūrongo tuatahi mō waenganui o te 2023.

Was this page helpful?
Thanks, do you want to tell us more?

Do not enter personal information. All fields are optional.

Last updated